Ἑσπερινός Ἁγ. Ἀποστόλων Πέτρου και Παύλου – ἀποκάλυψη συμβολικοῦ μνημείου, εἰς τιμήν, τῶν Ἁγ. Ἀποστόλων Παύλου καί Τίτου, στή Γόρτυνα, 28/6/2022.

Ὁµιλία τοῦ Σεβ. Μητροπολίτου Γορτύνης καί Ἀρκαδίας κ. Μακάριου, κατά τόν ἑσπερινό τῆς ἑορτῆς τοῦ Ἀπ. Παύλου, στό τέλος τοῦ ὁποίου τελέσθηκε ὁ Ἁγιασµός τοῦ κατασκευασθέντος συµβολικοῦ µνηµείου εἰς τιµήν αὐτοῦ καί τοῦ µαθητοῦ του Ἀπ. Τίτου, στή Γόρτυνα, 28/6/2022.

Τά πανάρχαια ἴχνη, τῆς ξακουστῆς τούτης πόλης τῆς Κρήτης, τῆς Γόρτυνας, ὁδηγοῦν τόν ἐρευνητή της πολύ πίσω, σέ αἰῶνες, περιόδους καί ἐποχές, ὅπως π.χ. στή νεολιθική, στή γεωμετρική, στή μινωϊκή, στούς ἀρχαϊκούς καί ἑλληνιστικούς χρόνους, καθώς καί σέ ἄλλες ἐνδιαφέρουσες περιόδους1.

Ὑπάρχουν ἀρκετοί εἰδικοί ἐπιστήμονες, οἱ ὁποῖοι ἀσχολήθηκαν μέ τή Γόρτυνα. Ποιόν νά πρωτοαναφέρουμε; Ἐντελῶς ἐνδεικτικά, στρέφουμε τή σκέψη μας, ἀπόψε, σέ δυό μακαριστούς, σύγχρονους ἀρχαιολόγους, ἕνα ἕλληνα καί ἕνα ξένο, τόν Ἐμμανουήλ Μπορπουδάκη, Ἔφορο Ἀρχαιοτήτων καί τόν Antonino Di Vita καί δι᾽ αὐτῶν ἀποτίουμε φόρο τιμῆς πρός ὅλους ἐκείνους πού κοπίασαν, ἀλλά, δι᾽ αὐτῶν, τιμοῦμε καί ὅλους ἐκείνους πού κοπιάζουν γιά τήν ἀνάδειξη τῆς Γόρτυνας.

Στρέφουμε τή σκέψη μας, ὅλως ἐξόχως, στήν Ἰταλική Ἀρχαιολογική Σχολή καί στόν ἐκ τῶν προκατόχων μας, Ἐπίσκοπο Βασίλειο Μαρκάκη, τοῦ ὁποίου τό Ἐπισκοπεῖο, στούς Ἁγίους Δέκα, χρησιμοποιήθηκε ἀπό Καθηγητές καί Ἀρχαιολόγους τῆς εἰρημένης Σχολῆς, γιά τίς δραστηριότητές της, ὅπως π. χ. τόν Doro Levi, τόν Giovanni Rizza, Antonio Colini καί τόν Antonino Di Vita, ὅπως ὁ τελευταῖος σημείωσε σχετικῶς στό τελευταῖο του βιβλίο γιά τή Γόρτυνα2.

Πέρασαν οἱ αἰῶνες πάνω ἀπό τή Γόρτυνα καί κάθε ἕνας ἀπό αὐτούς, ἄφησε τά ἀποτυπώματά του, γιά νά φθάσει ἡ ἐν λόγῳ πόλη νά καταλαμβάνει, περίπου 4.000 χιλιάδες στρέμματα. Ἀπό αὐτά, ὅπως μᾶς εἶπε, ὁ ἴδιος ὁ Καθηγητής Di Vita, ἔχουν ἀνασκαφτεῖ λιγότερο τοῦ 10% τῆς ἔκτασής τους3! Αὐτό, ὅμως, εἶναι ἕνα ἄλλο θέμα πού δέν εἶναι τῆς παρούσης.

Στή Γόρτυνα, ξεχωρίζει ἡ Ρωμαϊκή καί ἡ Χριστιανική περίοδος καί δή οἱ πρῶτοι αἰῶνες της, τότε πού γνώρισε πολύ μεγάλη ἀνάπτυξη, ὅπως μαρτυροῦν ἀδιάψευστα, τά μέχρι σήμερα ἀρχαιολογικά εὑρήματα. Γιά τήν περίοδο αὐτή, ὁ Καθηγητής Di Vita, μᾶς εἶπε: «…ἡ Γόρτυνα ἦταν ἡ πρωτεύουσα τῆς Κρήτης καὶ αὐτοὶ οἱ πρῶτοι χριστιανοί, οἱ Ἀπόστολοι πήγαιναν στὶς πρωτεύουσες, γιατί ἀπὸ ἐκεῖ μποροῦσε νὰ πάει παντοῦ ἡ φωνὴ τοῦ Εὐαγγελίου. Δὲν πήγαιναν στὰ μικρὰ χωριά, πήγαιναν στὶς πρωτεύουσες. Ὁ Πέτρος πῆγε στὴ Ρώμη. Ὁ Παῦλος π. χ. πῆγε στὴν Ἀντιόχεια, δὲν πῆγε στὰ μικρὰ χωριά. Μετέβαιναν στὰ ἀστικὰ κέντρα καὶ τότε τὸ ἀστικὸ κέντρο τῆς Κρήτης ἦταν ἡ Γόρτυνα…»4.

Σ᾽ αὐτό τό Κέντρο, βρισκόμαστε καί ἀπόψε. Ἄν θέλει κάποιος νά ἐντρυφήσει στά τῆς Γόρτυνας, δέν ἔχει παρά νά πάρει στά χέρια του, τίς μελέτες πού ὑπάρχουν γι᾽ αὐτή καί δή τό θαυμαστό βιβλίο τοῦ Καθηγητοῦ, Antonino Di Vita, μέ τίτλο: «GORTINA DI CRETA, QUINDICI SECOLI DI VITA URBANA»5, δηλαδή «Η ΓΟΡΤΥΝΑ ΤΗΣ ΚΡΗΤΗΣ, ΔΕΚΑΠΈΝΤΕ ΑΙΩΝΕΣ ΑΣΤΙΚΟΥ ΒΙΟΥ»6, τό ὁποῖο ἀποτελεῖ τό κύκνειο ἀρχαιολογικό του ἆσμα, θά λέγαμε τό κύκνειο γορτύνιο ἀρχαιολογικό του ἆσμα.

Στό ἐν λόγῳ βιβλίο, ὁ Καθηγητής Di Vita ἔγραψε, μεταξύ ἄλλων, γιά τή Γόρτυνα: «…Μιά πόλη πού, κατά τόν 2ο καί 3ο μ. Χ. αἰῶνα, ἐκτεινόταν σέ περισσότερα ἀπό 400 ἑκτάρια, μέ ἕνα πληθυσμό πού συνολικά, στό κέντρο καί τή γειτονική χώρα, ὑπολογίζεται στούς 50 – 60 χιλιάδες κατοίκους περίπου – τό ἀμφιθέατρο μποροῦσε νά φιλοξενήσει τουλάχιστον 18.000 χιλιάδες ἄτομα κι ὁ ἱππόδρομος 11 μέ 13 χιλιάδες – πρωτεύουσα τῆς ἐπαρχίας Κρήτης καί Κυρηναϊκῆς, πρωταρχικό κέντρο τῆς νέας χριστιανικῆς πίστης στήν Κρήτη…»7.

Εὑρισκόμενοι, λοιπόν, στό πρωταρχικό Κέντρο τοῦ Χριστιανισμοῦ τῆς Κρήτης, στή Γόρτυνα, στήν περίλαμπρη ἐτούτη πόλη, δέν μποροῦμε παρά νά ἀναφερθοῦμε, ἐντελῶς συνοπτικά, στά τέσσερα ἀποστολικά σημεῖα καί γεγονότα, τῆς πρωτοχριστιανικῆς Κρήτης. Δηλαδή, στίς τρεῖς βιβλικές μαρτυρίες ἀπό τήν Καινή Διαθήκη, στήν πρώτη πού εἶναι, ἡ ἡμέρα τῆς Πεντηκοστῆς, στά Ἱεροσόλυμα, τό 33 μ. Χ., ὅπου ἦσαν παρόντες καί Κρῆτες8, στή δεύτερη πού εἶναι, ὁ τόπος τῶν Καλῶν Λιμένων9, ὅπου τό 59, μέ 60 μ. Χ., δέχθηκαν τόν ἀλυσοδεμένο Παῦλο, στήν τρίτη πού εἶναι, ἡ πρός Τίτον Ἐπιστολή τοῦ Παύλου10 καί τέταρτο εἶναι, ἀπό τίς ἐπιστημονικές μαρτυρίες, ἡ ἐγκατάσταση τοῦ Τίτου στήν Κρήτη, ἀπό τόν Παῦλο, κατά τήν 4η ἀποστολική του περιοδεία11.

Πολύ χρακτηριστικά, ὁ μακαριστός Μητροπολίτης Κισάμου καί Σελίνου Εἰρηναῖος, συγκεφαλαίωσε τούς προειρημένους σταθμούς, ὡς ἑξῆς: «…Κι ἡ Κρήτη, πανάρχαιο νησί στήν καρδιά τῆς Μεσογείου, λίκνο καί σταυροδρόμι τοῦ ἀρχαίου κόσμου, πῆρε τό μερτικό της ἀπό τή χριστιανική ἀποκάλυψη καί κρατᾶ στόν κόρφο της τό γράμμα τοῦ μεγάλου Ἀποστόλου τῶν Ἐθνῶν, τοῦ Παύλου, μνημεῖο καί μαρτύριο πώς ὁ Χριστός τήν ἄγγιξε καί τή σημάδεψε μέ τό δεξί Του χέρι…»12.

Μιά εἰσαγωγική παράγραφος ἀπό τό παύλειο γράμμα τῆς Καινῆς Διαθήκης, πρός τόν Τίτο, τίθεται ἀπόψε, στή Γόρτυνα, πάνω σέ ἕνα μικρό συμβολικό μνημεῖο, πού λέει: «…Τίτῳ γνησίῳ τέκνῳ κατὰ κοινὴν πίστιν· χάρις, ἔλεος, εἰρήνη ἀπὸ Θεοῦ πατρὸς καὶ Κυρίου Ἰησοῦ Χριστοῦ τοῦ σωτῆρος ἡμῶν. Τούτου χάριν κατέλιπόν σε ἐν Κρήτῃ, ἵνα τά λείποντα ἐπιδιορθώσῃ, καί καταστήσῃς κατά πόλιν πρεσβυτέρους, ὡς ἐγώ σοι διεταξάμην…»13. Δηλαδή, «…Πρός τόν Τίτο, γνήσιο τέκνο μου, χάρη στήν πίστη πού μᾶς ἑνώνει. Εὔχομαι ὁ Θεός Πατέρας καί ὁ σωτῆρας μας Ἰησοῦς Χριστός, νά σοῦ δίνουν τή χάρη, τό ἔλεος καί τήν εἰρήνη. Ὁ λόγος πού σέ ἄφησα στήν Κρήτη ἦταν νά συνεχίσεις νά διορθώνεις τίς ἐλλείψεις καί νά ἐγκαταστήσεις σέ κάθε πόλη πρεσβυτέρους, σύμφωνα μέ τίς ὁδηγίες πού σοῦ ἔδωσα…».

Τό σημεῖο αὐτό, πού ἐγκαινιάζεται σήμερα, στή Γόρτυνα, ἀφ᾽ ἑνός μέν ἀποτελεῖ ἐλαχιστότατη ἔκφραση ἄπειρης εὐγνωμοσύνης καί εὐλάβειας, πρός τόν Ἀπόστολο τῶν Ἐθνῶν, Παῦλο καί πρός τόν μαθητή του Ἀπόστολο Τίτο, Πρῶτο Ἐπίσκοπο τῆς Κρήτης, τούς θεμελιωτές τοῦ Χριστιανισμοῦ της, τούς σπορεῖς τοῦ Εὐαγγελίου τοῦ Χριστοῦ, στή γῆ τῶν πατέρων μας, ἀφ᾽ ἑτέρου δέ θά ἀποτελεῖ ὑπενθύμιση, σέ ντόπιους καί ξένους, γιά τούς ἀλετρευτάδες αὐτούς τοῦ Χριστοῦ, στό ἀγκυροβόλι τῆς πρωτοχριστιανικῆς Ἐκκλησίας τῆς Κρήτης, τήν Ἐκκλησία τῶν Γορτυνίων τῆς Κρήτης.

Νομίζουμε, πώς ἔχει γίνει πλέον κατανοητό ὅτι οἱ πολλοί ἀπό τούς ἐπισκέπτες στόν τόπο μας, δέν ἔρχονται πιά μόνο γιά νά βροῦν ἥλιο, φύση καί ἀπογυμνωμένα ἀρχαῖα, ἀλλά, μαζί μ᾽ αὐτά, ἀναζητοῦν, τίς ἐνσαρκωμένες πνευματικές ἀπαρχές του.

Οἱ πέτρες αὐτές πού μᾶς περιβάλλουν, χωρίς τή συνείδηση πού κουβαλοῦν, καταντοῦν ρημάγματα καί θράψαλα, οἱ ὁποῖες κάποτε χρησίμευσαν γιά κάτι πού πέθανε.

Περιηγητές, στή Γόρτυνα, περιέγραψαν τά ἐρείπια πού εἶδαν ἐδῶ. Ἕνας ἀπ᾽ αὐτούς, ὁ Cristoforo Buondelmonti14, ἀπό τή Φλωρεντία, τό 1415, ὑπολόγησε τήν ἔκταση τῆς Γόρτυνας καί ἔγραψε, ἐπί λέξει, ὅτι ἡ Γόρτυνα: «…ἐκάλυπτε μιά ἐπιφάνεια τόσο μεγάλη, ὅση καί ἡ Φλωρεντία…»15. Ὁ ἴδιος, ἐπισημείωσε, μεταξύ ἄλλων, ἐπί λέξει, ὅτι: «…Σ᾽ ὅλη τήν πόλη βρίσκει κανείς πολλές προτομές εἰδώλων καί ἁγίων ριγμένες κατά γῆςΒλέπει κανείς 1500 κίονες ἀπό μάρμαρο καί ἀπό πέτρα, ὄρθιους ἤ ἀναποδογυρισμένους, ἐπιγραφές καί ταφές ἀναρίθμητες, σκόρπιες…»16. Σέ ἄλλο δέ σημεῖο, ἀναφέρει, πολύ χαρακτηριστικά, τό ἑξῆς: «…’Aλίμονο, τί νά πῶ στή θέα αὐτῶν τῶν καταστροφῶν; Ἄς κλάψουν οἱ κρητικοί ἐμπρός σέ μιά τέτοια φθορά…»17.

Κατά συνέχεια τῶν, τότε, θρηνωδῶς περιγραφέντων, ὑπό τοῦ Cristoforo Buondelmonti, δέν μποροῦμε παρά νά ποῦμε, στό σήμερα, ὅτι: Ναί, ἀλίμονο, νά κλάψουμε οἱ κρητικοί γιά τή φθορά, ἄν αὐτή καθίσταται δυνατή νά σταματήσει τήν ἱστορική καί πνευματική συνείδησή μας. Ἄν, ὄχι, δηλαδή, ὅτι ἡ συνείδησή μας αὐτή δέν σταμάτησε, παρά τίς καταστροφές, τότε, μποροῦμε νά ποῦμε πώς τά δάκρυα πού αὐτές προκάλεσαν, καθάρισαν τούς ὀφθαλμούς, ἀποτίναξαν ἀπό πάνω τους τή νύστα καί ἔτσι θωροῦν ἀκέρια πάνω στίς πέτρες αὐτές, τήν ἀνάδοσή τους, αὐτό πού στήν περσινή πανήγυρη τῶν Ἁγίων Δέκα εἴχαμε πεῖ, θωροῦν ἀκέρια: τό «…ἀπαστράπτον λευκό πάνω στίς αἰθριάζουσες πέτρες πού φέγγουν ἀπό τό φῶς…»18, κανοναρχούμενο δοξαστικά ἀπ᾽ ὅτι ἀντηχεῖ ὁ κάμπος τοῦτος, χωρίς νά σωπᾶ, ἀπό «…τό ἀμάλαγο χάδι τῶν αἰώνων πού σωρευμένο πέφτει πάνω στό βαρύ ἀπό ἀξία χῶμα τῆς τιμημένης Γόρτυνας…»19.

Οἱ ὀδυρμοί μας, ἀπό τίς καταστροφές καί τίς τυραννίες πού προξένησαν οἱ κατά καιρούς ἰσχυροί, οἱ μεθυσμένοι γιά πολέμους καί κυριαρχία, στή στρατηγική αὐτή γωνιά τῆς Εὐρώπης, τήν Κρήτη, ἔγιναν τελικά μάθημα ἀντίστασης στή Μεγαλόνησο, τή μόνιμη ὠδή της. Εἶναι κουρνιασμένο μέσα μας, πώς ἄν χάσουμε τά χνάρια μας, ἐμπίτησε ἡ Κρήτη.

Βλέποντας, μάλιστα, τή σύγχρονη κατάσταση, διερωτούμεθα: ἄραγε, πῶς θά συνεχίσει νά ὑπάρχει ἡ Κρήτη στούς ἐπερχόμενους αἰῶνες; Σ᾽ αὐτό, μᾶς βοηθᾶ νά ἀπαντήσουμε, τό μάθημα πού παραδίδει ἡ ἱστορία. Τί λέει αὐτό τό μάθημα; Λαοί πού θαρεύτηκαν ἀνεπιφύλακτα στίς σιγουριές τῶν περιβεβλημένων τήν ἰσχύ, χάθηκαν.

Ἐπί πλέον δέ, γιά τό σήμερα καί δή πρό τῆς διάχυσης τῶν διαφόρων ἀναθεωρητισμῶν, ἐσωτερικῶν καί ἐξωτερικῶν, πρό τῆς ἐξάπλωσης τοῦ ὅλο καί περισσότερο καλλιεργούμενου ἀποχριστιανισμοῦ καί πρό τῆς περιδίνησης μιᾶς οὐδετερότητος σχετικισμοῦ, ἀλήθεια, τί θά εἶναι αὐτό πού θά σηματοδοτεῖ, στό μέλλον, τήν ταυτότητά μας;

Ἕνα ἀπό τά πολυτίμητα μέρη στά ὁποῖα ἀκουμπᾶ ἡ ταυτότητά μας εἶναι ἡ Γόρτυνα, τό, κατά τόν Καθηγητή Di Vita, «…πρωταρχικό κέντρο τῆς νέας χριστιανικῆς πίστης στήν Κρήτη…»20, ὅπως προείπαμε. Στό μέρος, λοιπόν, αὐτό ἀποκαλύπτεται ἀπόψε, κατά τόν Ἑσπερινό τῆς Ἱερᾶς Μνήμης τῶν Ἁγίων Ἀποστόλων Πέτρου καί Παύλου, ἕνα μικρό συμβολικό σημεῖο, πού περικλείει ὅμως μέσα του ὅλη τήν Ἐκκλησία τῆς Κρήτης, μέ τίς ψηφιδομένες ἅγιες μορφές τοῦ Παύλου καί τοῦ Τίτου καί μέ τήν κάτω ἀπό αὐτές παραπομπή στήν πρός Τίτο Ἐπιστολή τοῦ Παύλου.

Ἀγαπητοί μου,

γιά τήν κατασκευή τοῦ συμβολικοῦ αὐτοῦ μνημείου, ἐκφράζουμε εὐχαριστίες πρός τόν κ. Σταῦρο Ἀρναουτάκη, Περιφερειάρχη Κρήτης, ὁ ὁποῖος ἀποδέχθηκε εὐμενῶς σχετικό αἴτημά μας, γιά νά χρηματοδοτηθεῖ τό ἔργο αὐτό ἀπό τήν Περιφέρεια Κρήτης, πρός τόν κ. Μιχ. Χατζηγιάννη Πολιτικὸ Μηχανικό, Δρ Βυζ. Ἀρχιτεκτονικῆς, συνεργάτη τῆς Ἱερᾶς Μητροπόλεώς μας, πρός τόν κ. Ἐμμ. Καργιαντουλάκη, Πολιτικὸ Μηχανικὸ τῆς Περιφέρειας Κρήτης, πρός τόν Δῆμο Γόρτυνας καί στόν Δήμαρχό της κ. Ἐλευθέριο Κοκολάκη, πρός τήν κ. Βασιλική Συθιακάκη, Προϊσταμένη τῆς Ἐφορείας Ἀρχαιοτήτων Ἡρακλείου καί πρός τούς συνεργάτες της ὅλους καί ὅλως ἰδιαιτέρως στίς κυρίες Ἑλένη Κανάκη καί Μαρία Μαρῆ, Ἀρχαιολόγους, πού τήν ἐκπροσωποῦν ἀπόψε, γιά τίς ἐγκρίσεις καί γιά τήν ἀπαιτούμενη ἀνασκαφή, πρός τήν Ἐνορία τῶν Ἁγίων Δέκα, πρός τόν Ἐφημέριό της π. Ἐμμ. Καργάκη γιά τήν ἀποψινή λειτουργική προετοιμασία τοῦ χώρου, πρός τή χορωδία τῆς Σχολῆς Βυζαντινῆς Μουσικῆς τῆς Ἱερᾶς Μητροπόλεώς μας, ὑπό τή Διεύθυνση τοῦ κ. Ἀντωνίου Μαθιουδάκη, Καθηγητοῦ Μουσικῆς πού ἀπέδωσε τούς ὕμνους τῆς ἑσπερινῆς αὐτῆς δεήσεως, πρός τό συνεργεῖο τοῦ κ. Νικολάου Νικάκη Ἐργολάβου καί πρός ὅλους ἐσᾶς πού ἤλθατε ἀπόψε.

Ἐξοχότατε, κύριε Περιφερειάρχα,

σᾶς εὐχαριστοῦμε καί γιά τή σημερινή εὐεργεσία, ὑπέρ τοῦ τόπου μας. Μαζί μέ τήν εὐχαριστία αὐτή, ἐπιθυμοῦμε νά ἐπανέλθουμε σέ κάτι, πού καί σέ ἄλλη περίπτωση σᾶς εἴπαμε, στίς προτροπές ἐκεῖνες πού ἀπηύθυνε ὁ Παῦλος, στήν πρός τόν Τίτο Ἐπιστολή του, πρός τούς Χριστιανούς τῆς Κρήτης, ἀπευθυνόμενες, μάλιστα, πρός αὐτούς, ἄρα καί πρός ὅλους ἐμᾶς, ὄχι μιά, ἀλλά δυό φορές. Ἡ μιά, λέει: «…ἵνα φροντίζωσι καλῶν ἔργων προΐστασθαι…»21 καί ἡ ἄλλη, λέει: «…μανθανέτωσαν δὲ καὶ οἱ ἡμέτεροι καλῶν ἔργων προΐστασθαι…», δηλαδή «…ἄς μαθαίνουν δέ καί οἱ δικοί μας νά πρωτοστατοῦν σέ καλά ἔργα…»22.

Κατά παραλληλία τῶν παύλειων αὐτῶν παρακινήσεων πρός τούς Κρῆτες καί σέ συνεχεία τους, λέμε, πώς ὁ πρῶτος πολίτης τῆς Κρήτης, ἐσεῖς, κύριε Περιφερειάρχα, γίνεσθε ἔμπρακτο παράδειγμα γιά τήν ἐπιτέλεση καλῶν ἔργων. Kοπιάζετε ἀδιάκοπα καί ἔτσι γίνεσθε προϊστάμενος καλῶν ἔργων, σ᾽ ὅλη τήν Κρήτη, στά ὁποῖα προστίθεται ἄλλο ἕνα, αὐτό πού ἐγκαινιάζετε σήμερα στήν περιοχή μας, μέ παγκρήτια σημασία καί νόημα, ἀλλά καί μέ διεθνῆ, ἀφοῦ ἡ Γόρτυνα εἶναι προορισμός ἀνθρώπων, διαφόρων ἐθνικοτήτων. Σᾶς εὐχαριστοῦμε πολύ.

Σύν Θεῷ, εὐχόμεθα, στό μέλλον, νά γίνουν κάποιες ὀφειλόμενες ἐνέργειες ἡμῶν τῶν Κρητῶν, γιά τούς Ἁγίους Ἀποστόλους, Παῦλο καί Τίτο. Αὐτό εἶναι ἐπιτακτικό καθῆκον ὅλων τῶν Κρητῶν, ἐκείνων πού εἶναι ἐπιφορτισμένοι μέ τή βαρειά κληρονομιά τῶν παύλειων παρεναίσεων καί ἰδιαιτέρως ἡμῶν πού κατοικοῦμε στήν πρωτοχριστιανική αὐτή Ἐπαρχία.

Αἰώνια εἶναι γιά μᾶς, τά παραγγέλματα τοῦ Παύλου, στήν πρός Τίτον Ἐπιστολή του, πού σέ ἕνα ἀπό αὐτά συνιστᾶ, ἐπί λέξει, νά ἔχουμε: «…καλοδιδασκάλους…»23, γιά νά φθάσει παρακάτω νά προστάξει: «…σωφρόνως καὶ δικαίως καὶ εὐσεβῶς ζήσωμεν ἐν τῷ νῦν αἰῶνι…»24. Σ᾽ αὐτό στηρίχθηκαν οἱ, ἀνά τούς αἰῶνες, Κρῆτες καλοδιδάσκαλοι, στό κρητικό χριστιανικό ὀρθόδοξο θεμέλιο, τό ὁποῖο προβάλλουμε καί ἐξ ἀφορμῆς τῆς ἑσπέρας ταύτης, γιά τό αὔριο καί οἱ ὁποῖοι καλοδιδάσκαλοι τῆς Κρήτης, μᾶς φωνάζουν, μᾶς βροντολαλοῦν, μέ τόν στῖχο τοῦ Κωστῆ Παλαμᾶ, πού ἔγραψε σέ κάποια περίπτωση: «…Ἀκοῦστε. Ἐγώ εἶμαι ὁ γκρεμιστής, γιατί εἶμ’ ἐγώ κι ὁ κτίστης, ὁ διαλεχτός τῆς ἄρνησης κι ὁ ἀκριβογιός τῆς πίστης»25.

Λοιπόν, Γορτύνιοι Κρῆτες, ἀκριβογιοί τῆς πίστης: «Στήν Κρήτη ἀπάνω ἀθύμιαστο χῶμα νά μή πομένει, γιατί σέ κάθε πατουχιά, εἶν᾽ ἥρωες θαμμένοι»26.

 

  1. Ὀδυσσεύς, πύλη τοῦ Ἑλληνικοῦ πολιτισμοῦ στό Διαδίκτυο, τοῦ Ὑπουργείου Πολιτισμοῦ, Γόρτυνα.
  2. Η ΓΟΡΤΥΝΑ ΤΗΣ ΚΡΗΤΗΣ, ΔΕΚΑΠΈΝΤΕ ΑΙΩΝΕΣ ΑΣΤΙΚΟΥ ΒΙΟΥ, Antonino Di Vita, μετάφραση τοῦ βιβλίου στήν ἑλληνική γλῶσσα, ἔκδοση τῆς Βικελαίας Δημοτικῆς Βιβλιοθήκης Ἡρακλείου, 2015, πρόλογος, σ. XII.
  3. Antonino Di Vita, ὁ ἄνθρωπος τῆς Γόρτυνας. Ἀπὸ μία συνομιλία του, μέ τόν Σεβ. Μητροπολίτη Γορτύνης καὶ Ἀρκαδίας κ. Μακάριο, πού ἔγινε στά γραφεῖα τῆς Ἱ. Μητροπόλεως, τό καλοκαίρι τοῦ 2010. Περιοδικό Ἐν Ἐσόπτρῳ τῆς Ἱ. Μητροπόλεως Γορτύνης καὶ Ἀρκαδίας, τεῦχος 20, 2011.
  4.  Περιοδικό Ἐν Ἐσόπτρῳ τῆς Ἱ. Μητροπόλεως Γορτύνης καὶ Ἀρκαδίας, ὅ. π., τεῦχος 20, 2011, σ. 18.
  5. Ἔκδοση τοῦ ἰταλικοῦ ἐκδοτικοῦ οἴκου «L’ Erma» di Bretschneider, 2010.
  6. Μετάφραση τοῦ βιβλίου στήν ἑλληνική γλῶσσα, ἔκδοση τῆς Βικελαίας Δημοτικῆς Βιβλιοθήκης Ἡρακλείου, 2015.
  7. Η ΓΟΡΤΥΝΑ ΤΗΣ ΚΡΗΤΗΣ, ΔΕΚΑΠΈΝΤΕ ΑΙΩΝΕΣ ΑΣΤΙΚΟΥ ΒΙΟΥ, Antonino Di Vita, μετάφραση τοῦ βιβλίου στήν ἑλληνική γλῶσσα, ἔκδοση τῆς Βικελαίας Δημοτικῆς Βιβλιοθήκης Ἡρακλείου, 2015, πρόλογος, σ. XIII – XV.
  8. Πράξεις τῶν Ἀποστόλων, 2,11.
  9. Πράξεις τῶν Ἀποστόλων, 27,8.
  10. Ἐπιστολή πρός Τίτον, Καινή Διαθήκη.
  11. Ὅπως συμπεραίνεται ἀπό τίς ποιμαντικές ἐπιστολές ὁ Ἀπόστολος Παῦλος ἐπισκέφθηκε κατά τήν τέταρτη περιοδεία του τίς ἐκκλησίες τῆς Μικρᾶς Ἀσίας, τῆς Κρήτης καί τῆς Μακεδονίας… Στήν Ἔφεσο ἀφήνει τόν Τιμόθεο καί στήν Κρήτη τόν Τίτο μέ ὁρισμένη ἐντολή, (γι᾽ αὐτή βλ. ἀναλυτικά στόν SPICQ C., Saint Paul. Les Épîtres pastorals I-II1 (Études Bibliques), Paris 1969, σ. ΧΧΧΙΧ κ. ἑ.) …. Ἀπό τό βιβλίο: Ἡ πρός Τίτον ἐπιστολή τοῦ Ἀποστόλου Παύλου, τοῦ Καθηγητῆ Γεωργίου Ἀ. Γαλίτη, ἐκδόσεις «Πουρναρᾶ», 2003, σ. 20.
  12. Ὁ Xριστός σημάδεψε τήν Κρήτη, Μητροπολίτου Κισάμου καί Σελίνου Εἰρηναίου, ἐκδόσεις «Προσδοκία», Χανιά 2013, σ. 140 – 141.
  13. Πρός Τίτον Ἐπιστολή, 1, 4-5.
  14. GORTINA DI CRETA, QUINDICI SECOLI DI VITA URBANA, Η ΓΟΡΤΥΝΑ ΤΗΣ ΚΡΗΤΗΣ, ΔΕΚΑΠΈΝΤΕ ΑΙΩΝΕΣ ΑΣΤΙΚΟΥ ΒΙΟΥ, Antonino Di Vita, ἔκδοση τῆς Βικελαίας Δημοτικῆς Βιβλιοθήκης Ἡρακλείου, 2015, σ. 6.
  15. Descriptio Insulae Candiae, Περιγραφή τῆς Νήσου Κρήτης, Cristoforo Buondelmonti, μετάφραση Μάρθα Ἀποσκίτη, ἐπιμέλεια ἐκδ. «Μικρός Ναυτίλος», Ἡράκλειο, 1996, σ. 49.
  16. Descriptio Insulae Candiae, Περιγραφή τῆς Νήσου Κρήτης, Cristoforo Buondelmonti, ὅ. π., σ. 49 – 50.
  17. Descriptio Insulae Candiae, Περιγραφή τῆς Νήσου Κρήτης, Cristoforo Buondelmonti, ὅ. π., σ. 49.
  18. Δέκα ἀνδιωμένοι Ἅγιοι Κρητικοί, τοῦ 250 μ.Χ., … τοῦ Σεβ. Μητροπολίτου Γορτύνης καί Ἀρκαδίας κ. Μακαρίου, περιοδικό Ἐν Ἐσόπτρῳ τῆς Ἱ. Μητροπόλεως Γορτύνης καὶ Ἀρκαδίας, τεῦχος 71, 2022, σ. 18.
  19. Δέκα ἀνδιωμένοι Ἅγιοι Κρητικοί, τοῦ 250 μ.Χ., ὅ. π. , τεῦχος 71, 2022, σ. 19.
  20. Η ΓΟΡΤΥΝΑ ΤΗΣ ΚΡΗΤΗΣ, ΔΕΚΑΠΈΝΤΕ ΑΙΩΝΕΣ ΑΣΤΙΚΟΥ ΒΙΟΥ, Antonino Di Vita, μετάφραση τοῦ βιβλίου στήν ἑλληνική γλῶσσα, ἔκδοση τῆς Βικελαίας Δημοτικῆς Βιβλιοθήκης Ἡρακλείου, 2015, πρόλογος, σ. XIII – XV.
  21. Τίτ. 3,8.
  22. Τίτ. 3,14.
  23. Τίτ. 2,3.
  24. Τίτ. 2,12.
  25. Ὁ γκρεμιστής, ποίημα τοῦ Κωστῆ Παλαμᾶ.
  26. Τῆς κ. Ἄννας Σκανδαλάκη, ἀπό τόν Χάρακα.