Ομιλία του κ. Ζαχ. Καλοχριστιανάκη, “Η χλωρίδα και η πανίδα των Τριών Εκκλησιών και η περιβαλλοντική απειλή” 2009

   Η  ΧΛΩΡΙΔΑ  ΚΑΙ  Η  ΠΑΝΙΔΑ  ΤΩΝ  ΤΡΙΩΝ  ΕΚΚΛΗΣΙΩΝ

          ΚΑΙ  Η  ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΙΚΗ  ΑΠΕΙΛΗ

Σεβασμιότατε, κύριε Δήμαρχε, κύριε Αντινομάρχη, φίλοι οικιστές και παραθεριστές των Τριών Εκκλησιών

Αν και ήταν στις προθέσεις μας η διερεύνηση της ιστορίας των Τριών Εκκλησιών, εν τούτοις η προτροπή Σας Σεβασμιότατε, γι’ αυτό μας έδωσε δύναμη και η ευλογία Σας ενισχύει και κατευθύνει τις περαιτέρω προσπάθειες μας.

Πέραν από το βιβλίο, που εκδώσαμε πέρυσι με τον τίτλο « Οι Τρεις Εκκλησιές Των Αστερουσίων», την έκδοση του οποίου χαιρετίζει  ο Παναγιότατος  Οικουμενικός μας Πατριάρχης με ένθερμη πατρική επιστολή, ο Πατριάρχης Αλεξανδρείας και Εσείς ομοίως, σήμερα επιχειρούμε να  αναδείξουμε  το περιβάλλον της ευρύτερης περιοχής των Τριών Εκκλησιών σε σχέση με την ιστορικοθρησκευτική διαδρομή τους.

Είναι εξακριβωμένο πλέον ότι ο τόπος εδώ, δεν ήταν λατρευτικά αδιάφορος, από τη Μινωική ακόμη εποχή. Από τις επιφανειακές ανασκαφές, που ενήργησε η Εφορεία Βυζαντινών αρχαιοτήτων στον αύλειο χώρο του Αφέντη Χριστού, βρέθηκαν θραύσματα  Μινωικής τράπεζας προσφορών. Πάνω στα ερείπια του μινωικού αυτού ιερού οι χριστιανοί έχτισαν Βασιλική και στα ερείπια αυτής της Βασιλικής, η οποία καταστράφηκε μάλλον από τους Σαρακηνούς, χτίστηκε ο σημερινός ναός.

Τα Αστερούσια και η περιοχή των Τριών Εκκλησιών κατά την αρχαιότητα, ήταν κατάφυτα από αυτοφυή δασικά δένδρα, με σημαντικότερα τα κυπαρίσσια, τα οποία, από συμβόλαια που έχουν σωθεί, αποτελούσαν σπουδαία προίκα για τις κόρες των ιδιοκτητών τους, συνήθεια, που έχει την ιστορική της καταγωγή στη ρωμαϊκή αρχαιότητα.

Μάλιστα αναφέρεται και θεός Κυπάρισσος κατά τον 5ο π. Χ. αιώνα. Ο Ηρόδοτος, ο πατέρας της ιστορίας, στο Α΄κεφάλαιο της Ιστορίας του αναφέρει. « Χώρα υψηλή τε και ίδησι συνηρεφής», δηλαδή σκεπασμένη από δάση.

Το όρος Δίκτη, τα Λασιθιώτικα βουνά, εκαλείτο «λάσιον», δηλαδή πυκνό δάσος και από αυτό ονομάστηκε ο Νομός Λασίθι. Οι θαλασσοκράτορες Μίνωες με την υλοτομία αυτών των δένδρων ναυπηγούσαν τα καράβια τους, οι δε Φαραώ της Αιγύπτου από εδώ προμηθεύονταν την κυπαρισσένια ξυλεία και τη ρητίνη για την κατασκευή των περίφημων φερέτρων και την ταρίχευση των νεκρών τους.

Για τη σημασία του δένδρου, να προσθέσουμε ότι ο Πλάτωνας συμβούλευε να χαράσσονται οι νόμοι της πολιτείας σε κυπαρισσένιες πλάκες, ενώ από το ασαπές ξύλο του ήταν κατασκευασμένο το ξόανο του Δία, οι παραστάτες των θυρών του ανακτόρου του Οδυσσέα, του βασιλιά της Ιθάκης, οι θύρες του ναού της Άρτεμης στην Έφεσο, που διατηρήθηκαν περισσότερο από 300 χρόνια και οι επί 600 χρόνια άφθαρτες πύλες του ναού του Αγίου Πέτρου στη Ρώμη.

Εύκολα γεννιέται το ερώτημα τι απέγιναν όλα αυτά τα δάση. Μία αιτία ήταν η συνεχής και αλόγιστη υλοτομία. Ακόμη και στα τέλη της 10/ετίας του 30, πάμπολλα δένδρα κόπηκαν στην περιοχή μας, άλλα για να ταΐσουν τα ασβεστοκάμινα και άλλα για να γίνουν ξυλοκάρβουνα. Υπολείμματα αυτού του δασικού πλούτου συναντούμε σε κάποια σημεία των νότιων κλιτύων των Αστερουσίων και ειδικά στην περιοχή του Κουδουμά και του Αγίου Αντωνίου με το αυτοφυές πευκοδάσος, με ένα είδος πεύκης, που είναι μοναδική και δυτικά των Τριών Εκκλησιών στη θέση « Όρνιος» με το μοναδικό ίσως στη Μεσόγειο αυτοφυές χαρουπόδασος, να αποτελεί για όλους μας ευτυχή περιβαλλοντική κληρονομιά.

Όμως, η αρχή της μεγάλης καταστροφής, έγινε την περίοδο της Αραβοκρατίας, η οποία κατά τους ιστορικούς, θεωρείται η σκληρότερη και βαρβαρότερη κατοχή. Ο Άραβας στρατηγός Αβού Χαφς Ομάρ, ο αποκαλούμενος Απόχαψις, επωφελούμενος από την πολιτική αστάθεια του Βυζαντίου, το 824 μ. Χ οπλίζει 40 καράβια και αποβιβάζεται στη γειτονική μας τοποθεσία « Ψαρή Φοράδα», οχυρώνεται, καίει τα πλοία του, για να αφαιρέσει από τους άνδρες του κάθε ελπίδα επιστροφής, τους αναγκάζει να πολεμήσουν πια για τη ζωή τους, και κυριεύει τον τόπο, που όπως έλεγε «ρέει μέλι και γάλα».

Στη συνέχεια ενισχύεται με ομοφύλους του και επιδίδονται εναντίον του πληθυσμού με ανήκουστες βαρβαρότητες. Σφάζουν και εξισλαμίζουν βίαια τον πληθυσμό. Πολλοί, κυρίως νέοι και νέες αιχμαλωτίζονται και πωλούνται στα σκλαβοπάζαρα του Χάνδακα, οποίος ήταν τότε το μεγαλύτερο σκλαβοπάζαρο της Μεσογείου. Θύματα αυτής της βαρβαρότητας δεν υπήρξαν μόνο οι άνθρωποι. Καίνε τα μνημεία και τα δάση. Ο τόπος αποψιλώθηκε, οι βροχές παρέσυραν το χώμα, το κλίμα άλλαξε, Η Φύση δεν μπόρεσε να αντέξει, ήρθαν άλλοι κατακτητές και ο άνθρωπος δεν τη βοήθησε να αναλάβει..

Θεωρούμε επομένως σκόπιμο να αναδράμουμε στη χλωρίδα και στην πανίδα μας, δηλαδή στην ποικιλία των φυτών και των ζώων του τόπου μας, των Τριών Εκκλησιών, να περιγράψουμε τις κλιματικές και περιβαλλοντικές αλλαγές και μέσα από τις συγκρίσεις του χθες με το  σήμερα, να αναδείξουμε τις διαφορές και τις παρεμβάσεις, που μπορούν να γίνουν, για να βάλουμε τροχοπέδη σε αυτή την κατρακύλα.

 Ο τόπος μας είναι ευλογημένος από το θεό. Διαθέτει ένα κλίμα, που κατά τον Ιπποκράτη, τον πατέρα της ιατρικής,  που το μελέτησε, είναι από τα καλύτερα και το συνιστά ειδικά γι’ αυτούς που αναρρώνουν. OSavary στο έργο του  (Lettres sur la Crece σελίδα 266) θεωρεί το κλίμα μας σαν το πιο υγιεινό από όλες τις χώρες, που έχει επισκεφθεί. Το ίδιο και ο καθηγητής Μαριολόπουλος Ηλίας στο βιβλίο του « Το κλίμα της Ελλάδος».

Κάτω από μια τέτοια κλιματική ευλογία επόμενο ήταν να αναπτυχθεί μια πλούσια χλωρίδα και πανίδα. Τα Αστερούσια και οι Τρεις Εκκλησιές δέχονταν πολλές βροχές, υπήρχαν αρκετές πηγές και τρεχούμενα νερά. Απόδειξη ότι στον Αμπά υπήρχε νερόμυλος. Κάποιες πηγές αντιστέκονται όπως το «Κουτσουνάρι» στον Όρνιο και η «Καβροτρυπιά» στο Άγιο Πνεύμα. Η πλούσια βλάστηση και τα πηγαία νερά αποτέλεσαν το ιδανικό οικοσύστημα ανάπτυξης ενδημικών ζώων και πτηνών και ενδιάμεσο σταθμό των αποδημητικών.

Από μελέτες του Ιπποκράτη, του Διοσκουρίδη και του Μάρκο Pollio, μαθαίνουμε ότι από τα 1451 είδη, που φύονται στην Κρήτη τα 1208 είναι κοινά με της άλλης Ελλάδας, ενώ τα 131 υπάρχουν μόνο εδώ. Ο Πλίνιος αναφέρει ότι  «παν ό,τι παράγεται εις την νήσον ταύτην είναι ασυγκρίτως καλύτερον από τα παραγόμενα εις άλλους τόπους, μολονότι είναι του ιδίου είδους». Ο Θεόφραστος, στο περί φυτών έργο του, γράφει ότι το κρητικό αγρίμι όταν πληγωθεί τρώγει φύλλα δικτάμου και εκβάλλει το βέλος. « Αληθές δε φασίν είναι και το περί βελών ότι φαγούσαις όταν τοξευθώσιν εκβάλλει».

Από ανασκαφικά ευρήματα, τοιχογραφίες, αγγειογραφίες, πήλινα και χάλκινα ειδώλια διαπιστώνουμε τον πλούτο  « της πάλαι ποτέ » πανίδας και την πενία της σημερινής. Φυσικά δεν περιμένουμε να έχουμε τα ζώα, που υπήρχαν κατά τα πρώτα χρόνια της εμφάνισης της Κρήτης στο γεωλογικό χώρο.  Η Κρήτη δεν είχε ποτέ θηρία και γι’ αυτό λεγόταν « άθηρος ».

Η αναφορά,  που κάνουμε στο φυτικό και ζωικό κόσμο της ευρύτερης περιοχής γίνεται γιατί όλα αυτά είναι συγκοινωνούντα δοχεία. Μπορεί να βάλαμε σύνορα και συρματοπλέγματα στη στεριά, η Φύση όμως δεν θα οριοθετηθεί ποτέ

Πριν από λίγες ακόμη 10/ετίες, όταν ερχόμασταν εδώ με τα ζώα, γιατί δεν υπήρχε δρόμος, μας συντρόφευε το κακάρισμα της Αστερουσιανής πέρδικας, μας ξάφνιαζε ευχάριστα το τρόμαγμα του λαγού, μας πάγωνε και μας ανατρίχιαζε το σύρσιμο του όφη στο δρόμο.

Τα γεράκια σπάθιζαν τον αέρα, οι σκάρες σχημάτιζαν σμήνη στους αιθέρες, έτοιμες να επιτεθούν στα θύματά τους, ζωντανά ή ψόφια, κι εμείς παιδιά τότε, αφομοιώναμε τη ζωντανή γνώση, που μας πρόσφερε το σχολείο της φύσης

Τα γευστικά αγριόπρασα στο νησί, απέναντι από το  «Βουιδόματο»,  το γνήσιο αυτοφυές σταμναγκάθι, τα αγριοπερίστερα στις παράλιες σπηλιές και οι χαρουπιές, που με το λυγισμένο από το βοριά κορμό τους αντιστέκονταν για αιώνες, δεν άντεξαν στην αλόγιστη απληστία μας. Η μέλισσα, το έντομο. που κατά τη μυθολογία, έθρεψε με το μέλι της τον Κρητογενή Δία, εξακολουθεί να υπάρχει όχι από τη φιλόστοργη διάθεση μας, αλλά για την οικονομική της εκμετάλλευση.

Ο δρόμος, ενώ έκαμε πολύ πιο άνετη τη μετακίνηση μας, φαίνεται ότι δεν έτυχε της σωστής περιβαλλοντικής διαχείρισης. Στην απροσπέλαστη σε δρόμο περιοχή μεταξύ Κουδουμά και Αγίου Αντωνίου υπάρχει ένα ωραιότατο υπεραιωνόβιο πευκοδάσος. Τα ξερά ή κεραυνόπληκτα δένδρα σαπίζουν στο έδαφος γιατί δεν υπάρχει δρόμος διαφυγής.

Το Μοναστήρι των Τριών Εκκλησιών, με την ελάχιστη γη που διέθετε, ήταν το περιβόλι της φύσης. Οι μοναχοί είχαν περιτοιχίσει την επικράτεια τους με ξερολιθιά κι εκεί υπήρχαν χαρουπιές, ελιές, αμυγδαλιές, μέλισσες, οικόσιτα ζώα, έσπερναν όσπρια και σιτηρά, που τα αλώνιζαν στο αλώνι, που υπήρχε δίπλα από τον Αη Γιώργη και  εξασφάλιζαν όχι μόνο επάρκεια τροφής αλλά από τα περισσεύματα εσόδευαν και συντηρούσαν το μοναστήρι.

Το θαλάσσιο περιβάλλον δέχτηκε και αυτό τις συνέπειες της απρόσκλητης παρέμβασης μας. Και δεν είναι μόνο ο ζωικός του πλούτος, που έχει επηρεαστεί, αλλά έχουν εκλείψει και διάφορα είδη. Τα σφουγγάρια, οι αχινοί και άλλα αποτελούν παρελθόν. Δεν φταίει μόνο η υπεραλίευση, αλλά και η ανευθυνότητά μας Τα πλαστικά μπουκάλια, τα μεταλλικά κουτιά των αναψυκτικών, τα αποτσίγαρα και τα διάφορα σκουπίδια, που εκβράζει και γεμίζουν τις ακτές μας, δεν τα γεννά η θάλασσα. Είναι η τροφή, που την ταΐζουμε, αρνείται να την καταναλώσει και μας την επιστρέφει με εμετικό τρόπο, γιατί οι ακτές και οι θάλασσες δεν είναι χωματερές.

Ο στιχουργός ενός σύγχρονου τραγουδιού με τραγικό τρόπο μας λέει: « Αν κάτι στον κόσμο θα άλλαζα, θα ξανάβαφα γαλάζια τη θάλασσα». Μήπως, αυτοί οι στίχοι, με την αναντίρρητη υπερβολή τους, εκπέμπουν το μήνυμα της περιβαλλοντικής κρίσης;

Όλα αυτά δεν τα αναφέρουμε ούτε  από νοσταλγική διάθεση, ούτε για να καυτηριάσουμε συμπεριφορές,  αλλά για να μη χαθεί η ιστορική μνήμη, να ευαισθητοποιηθούμε, να ενεργοποιήσουμε το φιλότιμο, τον πατριωτισμό και την κοινωνική μας συνείδηση  και να αναλογιστούμε τι περιβάλλον παραλάβαμε, τι παραδίνουμε και να πιστέψουμε ότι το περιβάλλον που ζούμε δεν είναι δικό μας, αλλά το δανειζόμαστε από την επόμενη γενιά.

Η χωρίς μέτρο οικιστική επέμβαση,  δημιούργησε το πολεοδομικό χάος, το οποίο δεν αποκαθίσταται πλέον. Μπορούμε όμως ο καθένας χωριστά και όλοι μαζί μεριμνώντας για πολύ απλά πράγματα κυρίως στον τομέα της καθαριότητας,  της ορθολογικής χρήσης του νερού, της δενδροφύτευσης,  να ομορφύνουμε τον τόπο μας, να τον αναδείξουμε και να συνειδητοποιήσουμε ότι δεν είμαστε εμείς οι αποκλειστικοί ιδιοκτήτες  του . Άλλοι θα μας διαδεχτούν και αυτοί οι άλλοι είναι τα παιδιά μας.

Με ιδιαίτερη χαρά διαπιστώσαμε ότι τα δασικά δένδρα, που φέραμε εδώ την ημέρα των Φώτων, έγιναν ανάρπαστα. Σας υποσχόμαστε να το επαναλάβουμε. Όπου και αν φυτεύτηκαν, είτε εδώ, είτε αλλού, δεν μπορεί παρά να είναι ελπιδοφόρο.

Αγαπητοί φίλοι !

Ο Σύλλογος μας, ως φορέας προστασίας του περιβάλλοντος, δεν επιθυμεί να απευθύνει παραινέσεις, συμβουλές ή απαγορεύσεις, αλλά να μας κάμει συμμέτοχους και συμπαραστάτες στην κοινή προσπάθεια .

Το περασμένο φθινόπωρο πήραμε την πρωτοβουλία και δενδροφυτεύσαμε με αλμυρίκια την πέραν του « Κωλοβρέχτη » παραλία. Αρκετά από αυτά ρίζωσαν και σήμερα απλώνουν ελπιδοφόρα τους βλαστούς  τους. Χωρίς να θέλουμε να δώσουμε εγωιστική προέκταση σε αυτό το γεγονός, θα ήταν παράλειψη, αν δεν τόνιζα την ενεργό συμμετοχή των μελών μας, όλων των μελών του Διοικητικού Συμβουλίου και ιδιαιτέρως του Γιάννη Τριγωνάκη, του Αδάμ Γιαχνάκη, που έκοψαν τους κλάδους και τους προετοίμασαν για το φύτευμα, του Δημήτρη Αντωνογιαννάκη , που πρόσφερε δωρεάν τον εκσκαφέα του, για το άνοιγμα των λάκκων, του Γιώργου Σπιθάκη, που χειρίστηκε το μηχάνημα, του Προέδρου μας και της ταπεινότητας μου, που τα φυτέψαμε. Καταφεύγω στην ονοματολογία, όχι για την απονομή ευσήμων, αλλά για να το γνωρίζετε και να ενισχύετε τις προσπάθειες μας, διότι πίσω από τα έργα υπάρχουν οι  άνθρωποι, που με τη δράση τους διαμορφώνουν τα γεγονότα.

Ευελπιστούμε το ερχόμενο φθινόπωρο να  επαναλάβουμε τη δενδροφύτευση αντικαθιστώντας τα δένδρα, που δεν ρίζωσαν με άλλα και να κάνουμε το ίδιο και στην παραλία πίσω από το Μπουρούνι. Στόχος μας είναι να πρασινίσουν και οι δυο παραλίες.

Θέλουμε να ευχαριστήσουμε δημόσια όλους τους παραθεριστές του οικισμού μας, διότι είναι κοινή διαπίστωση, πως, χρόνο με το χρόνο, ο τόπος μας είναι πιο καθαρός. Με μεγαλύτερη ακόμη φροντίδα θα χαιρόμαστε, θα καμαρώνουμε και θα απολαμβάνουμε ένα περιβάλλον, που θα έχει τη σφραγίδα της αισθητικής μας κουλτούρας και της  περιβαλλοντικής μας ευαισθησίας. Ο καθένας χωριστά και όλοι μαζί συνοδοιπόροι στην κοινή προσπάθεια κάνοντας βίωμα το λόγο του Νίκου Καζαντζάκη από την Ασκητική του. « Εγώ, εγώ μόνος μου θα σώσω τη γης. Αν δεν σωθεί, εγώ θα φταίω».

Και, επιτρέψτε μου να πιστεύω, πως οι φροντίδες και οι κάθε είδους επιδαψιλεύσεις προς το περιβάλλον, το οποίο είναι δημιούργημα του Θεού, γιατί «παν κτίσμα Θεού καλόν και ουδέν απόβλητον», όπως επισημαίνει ο Απόστολος Παύλος στον Τιμόθεο,  είναι έργο θεάρεστο και ως τέτοιο θα μας συνοδεύει. Το παράδειγμα, μας το δίνει πρώτος ο Παναγιότατος Πατριάρχης μας, που με τη δράση Του,  σε παγκόσμιο επίπεδο,  οδηγεί τη σκέψη και κατευθύνει τα βήματα του κόσμου σε αυτή την προσπάθεια. Στο σημείο αυτό θέλω να κάμω γνωστό, σε όσους δεν το πρόσεξαν, μια παράγραφο του μηνύματος, που η αγιότητά Του έστειλε με την ευκαιρία « Της    Ώρας της Γης». « Η περιβαλλοντική κρίσις είναι το κατ’ εξοχήν οικουμενικόν και πανανθρώπινον  πρόβλημα, καθώς επηρεάζει κάθε γωνίαν της γης, και βεβαίως, κάθε άνθρωπον, πτωχόν ή πλούσιον, νέον ή ηλικιωμένον. Η συλλογική δράσις, αποτελεί κορυφαίαν εκδήλωσιν αλληλεγγύης και ενότητος, ενώπιον μιας καταστροφής. Ήγγικεν η ώρα της γης».

Θέλουμε να αποδείξουμε πως ο Σύλλογος μας, όλοι εμείς, είμαστε  αρωγοί και συναντιλήπτορες σε αυτό Του το έργο

Σεβασμιότατε ,κυρίες και κύριοι προσκαλεσμένοι μας, αγαπητοί φίλοι!

Θα τελειώσω με δυο περιστατικά, τα οποία νομίζω πως δίνουν το μήνυμα της σημερινής εκδήλωσης και συνδέονται με την πραγματοποίηση θεάρεστου και διαχρονικού έργου, άξιου της υστεροφημίας μας. Όταν επισκέφτηκα την Αγία Αικατερίνη στο Σινά, κατά τη διάρκεια της συνάντησης μου με τον Ηγούμενο της Μονής, Θεοφιλέστατο κ. Δαμιανό, μου είπε:  « Ο άνθρωπος σ’ αυτή τη ζωή συνδέεται ισχυρά   με τα υλικά του δημιουργήματα, σπίτια, κτήματα, επιχειρήσεις. Ακόμη συνδέεται με την οικογένεια του, τα παιδιά του, τους φίλους του και τους συγγενείς του. Συνδέεται επίσης με τα καλά του έργα.

Όταν πεθάνει, οι συγγενείς και οι φίλοι τον συνοδεύουν μόνο  μέχρι τον τάφο. Τα περιουσιακά του δημιουργήματα μένουν ακίνητα και μόνο οι καλές του πράξεις τον συνοδεύουν και πέραν του τάφου.

Και το τελευταίο. Έφευγα κάποτε νύχτα από εδώ συνοδευόμενος από κάποιο παιδί μου. Στο δρόμο συναντάμε ένα λαγό να τρέχει εγκλωβισμένος από τα φώτα του αυτοκινήτου. Το παιδί σχεδόν κλαίγοντας μου λέει: « Σταμάτα, να μην τον πατήσουμε, γιατί θα κλαίει η μαμά του».  Εκ στόματος λοιπόν νηπίου και θηλαζόντων,  παραφράζοντας τον ψαλμωδό, ερρύη το μήνυμα. Σας ευχαριστώ

Ζαχαρίας  Δημ.  Καλοχριστιανάκης

Από την Θ. Λειτουργία της Κυριακής 19/7/2009, στον Ι. Ν. Ευαγγελισμού της Θεοτόκου της Ενορίας Τριών Εκκλησιών.